Chinholh Ti Hman Lo A Tha

Chinmi nih kan buai bikmi pakhat cu Holh hi asi. Keimah holh hi tlang-holh si seh ti kan duh dih. Tonpumhnak kan ngeih tikah Kawlholh hman cu kan sia a rem cio lo. Kan zapi in kan hman khawhmi kanmah holh kan ngeih cu a herh hrimhrimmi asi. Asinain, kan i ralrin a hau ko rua tiah ka ruahmi pakhat cu “Chinholh” timi kan ser sual lai ti hi a si.

A ruang cu, Laiholh (Hakha) maw Laiholh/Laizo (Falam) maw Chinholh tiah min kan pek ahcun cu kan pekmi holh a hmangmi kha a Chin bik ah an cang kho. Tc., Laiholh hi Chinholh kan ti ahcun Chinholh na thiam maw? Laiholh a thiam lomi nih “thiam lo” tiah an leh lai. Ziah Chin na si lo maw? ti biahalnak a ra cang lai. Chinmi nih Chinholh thiam ding kan ti tikah Chinmi cu Laimi(Hakhami) siding tinak a sawh cang lai. Cutik ah, a chuahnak in Laiholh a hmang ve lomi pa kha hramhram in tlaihhrem in Laimi (Hakhami) siter he aa lo cang lai. Cucacun, Chinholh timi min bunh in holh ngeih ding kan i timh lo ding a biapi ngaingai.

Asinain, holh pakhat, kan zapi in kan hman khawhmi cu ngeih a herh hrimhrim. Kan ngei hrimhrim fawn lai-a rau ti lai lo. Cu holh tu cu tc., Laiholh asi ahcun, Laiholh tiah auh ding asi ko. “Chin official language cu Laiholh asi” ti ding khi asi ko. Mah official language cu Chinram chung ah cawn dih asi lai i cucu tonpumhnak ah kan hman khawhmi holh cu asi ko lai. Cutikah, Laiholh na thiam maw? “thiam tuk lo”. Ziah Chinmi na si lo maw? Si ko, nain sianginn ka kai lo le, siloah kaa chuahpimi asi ve lo le tiah fawi tein ti khawh asi cang hnga. Cutik ah a Chinbik an um ti lai lo.

Khuathlanglei kan unau pawl nih Lusei holh kha Mizo tiah min an pek i Mizo si ding ahcun Lusei si a hau phun in a um khi kan hmuh ciomi asi. Cu ruang ah Mizoram i mitlawm-u asi mi Laimi le Mara tbk., an chuahkehnak miphun hmanh rak zahpi tiang dirhmun in an um khi asi. Saiha le Lawngtlai ahkhin Cinzah, Zaathang tbk., Laimi ka si aa ti lomi atu tiang tampi an um ko khih. Kan zapi tein Mizo kan si an ti nain “Mizo diktak” timi te khi an ngei than.

Ka chim duhmi cu, Chin common/official holh caah Chinholh ti min pek a hau lo. Chin official languages hna cu Laiholh, English le Burmese an si ti ding khi asi ko. Cu holh kan ngeih khawh nakding tu ahcun ka chuahpimi ka holh asi lo zongah Chin kokek holh asi pohpoh ahcun ka cohlan khawh ko timi lungput kan ngeih a herh. Official in kan hmanmi holh pakhat a um lai. A dang cu kanmah holh kan hman ning cio hin kan hman cio ko hna lai. Cu official holh nih khan kan holh dang kha rolh a hau hlei lo. India official language pakhat cu Hindi asi ko. Do you know Indian? Kan ti hlei lo. Do you know Hindi? Kan ti ko. Cu ve bantuk cun do you know Laiholh? Kan ti ve ko lai.

Cucaah, Chinholh timi min pe hna hlah uhsih. Pek lo hi a ngan a dam deuh tiah...

Note: Laimi timi hi Chinmi ti he interchangeably in kan hman tawn nain a cung i hi Hakha-holh-hmangmi tinak ah ka hman. 

Catial Timi Hi

Carel le Catial hi ka ngakchiat in ka duhmi le huamphun lakah aa tel ve. He Ling Tlanglo (Rev. He Ling) tialmi lenhloi pawl ka rak rel tawnmi nih ka lung aa ka thawhter i lenhloi tial ka rak i thok tawn. Asianin, capar tling an chuah hlan ah an tlau than lengmang caah cauk ah an cang kho lo. 

Kan ngakchiat lio i carel awk kan ngeihmi cu cu lenhloi ukkhathnih te lawng taktak cu kan sianginn textbook leng le Baibal konglam leng in kan ngeihmi a rak si. Ca rel awk kan ngeih lo tikah kan theihnak a chambau i kan hngalhmi a tlawm. Kan theihhgalhnak a chambau tikah ruahnak chuah khawhnak thazaang kan ngei ti lo. Cuticun, catial duhnak lungthin kan rak ngei ko nain kan rak tial kho lo. Bachelor degree ka lak hnu in India ram ah sianginn kai khawhnak caantha ka rak ngei i cu thok cun catial ka vun i thok than. Email chan he kan i ton caah email-groups pawl ah kan ruahnak langhternak caan tha kan rak ngei kho. 

Cuticun, Magazine tete ah maw email group ah maw capar tial khawh kan i zuam cio. Catial hi a fawi ko rua tiah ka ruah. Catial aa ka dawntu ti i ka ruahmi pakhat lawng a um, cucu, sianginn kaimi ka si caah ka cacawnmi he aa pehtlaimi ca rel le catuah a si. Master ka dih cun ca ka tial kho deuh cang lai tiah ka rak ruah asinain, ka dih taktak tikah ka ruahnak bang a rak si lo. Catial hi duh tik caan poh ah tial khawh a si lo. 

Laitlang ah ka tlung i khuate ah ka um tikah catial cu chim lo ka hngalh ciami hmanh tlau lei panh an tim thlauhmah. Internet a ngah lo tikah thawngpang nih a kan tliktak. Cu ruang ah ka blog ahhin catial kho lo in a kum in ka um. Catial timi cu mi pakhat nih thil pakhat kong ah a ruahnak a funfun i a tialmi a si. Cu thil kong ah a theihhngalhnak vialte a funnak hmun a si. Cu bantuk thil fun awktlak in theihhngalhnak le ruahnak chuah a fawi te lo. 

Cu nakin aa ka dawnkhan deuhmi pakhat cu catial ningcang zulh a hauh zia i fiannak a si. Ca tial tikah duhpoh in tial awk a that lo ning. Ning le cang te zulh a biapit ning pawl ka vun theih tik ah cu ningcang zul in catial khawhnak thazaang ka ngei lo ti kha fiang tein ka vun i hmu. Tuan deuh i ka lungchuak poh ka tial bantuk kha a si ti lo. Cawnnak leiah man a ngeimi (academic paper), catial tikah zeibantuk ningcang dah na zulh kha a biapi cang. Chirhchan fek ngei loin ruahnak sawhsawh aupi cu ngakchia tuahmi bantuk a si ka vun hngalh tik ah catial zeitluk indah a har kha kaa vun fiang chinchin. 

Catial hi a fawimi thil a si lo, cucaah, mi catialmi, an fimnak ngeihchiah (intellectual property) upatpiak hi a biapi hringhran.  Chawva ngeihchiah fir hmanh thilthalo ngai ah kan chiah ahcun fimnak ngeihchiah fir cu firtleu a si ti theih zong a biapi tuk fawn. Hihi Laimi nih kan herh ngaingai theihhngalh ding zong a si. Catial hi a fawimi thil a si lo. Master ka dih hnu lawng in zeitluk indah catial a har kha kaa fiang. A fawi lo, catial hi a fawi lo, catialtu le an catialmi upatpiak hna usih.  

Tuzan lawnglawng hi capar tawite pakhat hi thla tampi hnu ah ka rak tial khawh than. Hi nihhin zeitluk indah catialtu le capar upat a hauh kha a langhter ve.

Hi capar te ka tial khawh  caah ka lawm. Ka catial na rel caah ka lawm. Ruahchannak he hmailei kan ram le kan miphun a thathnemmi ca tial i zuam usih mu. Catial timi hi a fawi cu a fawi lo.        Mangtha Chung.

Ka Vaivuan

Caṭial hi a rak har ngai ko hi teh! Thlahnih dengmang ka blog ah caa ka ṭial lonak asi cang!! Caminpuai ka dih in cun ka ṭial khawh pah te ṭheo lai ka ti......nain... ka zual. Lung a buai deuh ah caṭial awk an tlau deuh ve. Mah hmanh nih biatlang ṭha tein tuah khawh lomi cu zeitindah mi rel ding ahcun chuahpi ngam an si khe hnga ka ti pah. Asinain midang caṭial tal bih khawh cu ka si khawh chung in kai zuam ve. 

Mino tete nih caa an vun ṭial ka hmuh ah ka tha a tho deuh ngaingai. Kan nau le nih Laica tein carel ding an rak ngeih khawh te ding cu ka manh lengmang ve. Si, carel awk zong ngei lo, fimchimtu zong ngei lo, lam hruaitu zong ngei loin kanmah bantuk in kan ṭhanter rih ding hna hi cu chanbia ah mawh kan phur ve ko hnga ka ti. Sianginn ka kaimi hin zeidah ka tuah te lai ti zong thei lo, zei major hi zeibantuk lam panhnakdah asi ti zong thei lo, ṭek-ka-tuu/Khawleih kai a nuam tuk ti lawng a thei i nuamh duh ah sianghleirun kai tiang lawng a phan kho mi ruahnak an ngeih ve sual lai cu phan a um hringhran.

Aihsss, ka vaivuan... ṭial kai timhmi set zong ka thei ti lo.... next step hi zeitindah kar ka hlan lai ti ai thei kho lo. Thaizing kong chim a har. Zeilamdah ka zulh lai ti ruah ah lung a caw. Phaisa, nunnak sullam cu na rak si lo nain na rak mak ve hrim ko mu. Hrelh khawh na rak si bak lo. Cubantuk dirhmun ah van a sang i vawlei a pit. Aw!! cubantuk caan theng teah fiang khun in a rak lang ve. Afiang lomi ruahchannak, cu cung i ai hngatmi hmailei, sullam a ngeimi hmailei sinakah cu ruahchannak cu a ngeihchun lam asi. Ruahchannak,..sullam  a ngeimi hmailei caah ruahchannak....nunnak hruaitu ruahchannak.....hmutu hawiṭha na rak si.

Ka vaivuain, ka hmailei kong ruah ah ka vaivuan, kan miphun kong ruah ah ka vaivuan...ka caṭial zong ka vaivuan dih.....Nain, ka tlau lo, ruahchannak nih aa ka hmuh........

The Condition of Burmese Refugee Community

I. INTRODUCTION

The suffering of a refugee is indescribable and beyond words. A life of a refugee is made up of fear, anxiety, deep trouble, threats, torture, separation, exploitation, uncertainty, loss of property, loss of belongings, loss of dear ones, etc.¹ Unfortunately, Asia has become the largest producer of refugees. It is said that more than half a million refugees come from one country that is Union of Burma also call Myanmar.² So, in this paper, attempt is made to bring the situation of Burmese refugee community especially in India, the socio-economics and political backgrounds which made them to become refugees.

II. WHO IS A REFUGEE?

According to the 1951 United Nations Convention on the Status of Refugees, a refugee is

A person who is outside his or her country of nationality or habitual residence; has a well-founded fear of persecution because of his or her race, religion, nationality, membership of a particular social group or political opinion; and is unable or unwilling to avail himself or herself of the protection of that country, or to return there, for fear of persecution.³

Here it is very interesting to bring that the Sanskrit word for refugee is Athithi, which means “guest”. Jacob Ashik Bonofer says, “In the ancient Indian tradition, there are four categories of people who deserve respect from ordinary people. In terms of preference, they are mother, father, teacher and the guest. The saying reads, Mathrudevo Bhava, Pitrudevo Bhava, Acharyadevo Bhava and Athithidevo Bhava, which, roughly translated, means, your mother is like God, your father is like God, your teacher is like God and your guest is like God. Thus, while Taittiriya Upanishad advocates treatment of guests with honor and respect, the present day reality is opposite and pathetic.

            … We are refugees here.

            People of a lost country

                 Citizens to no nation⁴

Thus, in simple words, we can say that refugees are unwelcome guests. Unlike the internally displaced persons, who are confined within their own country, refugees and asylum seekers attract international attention. The very fact that they attract international attention causes a major hurdle for this helpless group. Again many countries do have their own legal set-up and definition, thereby following different yardsticks for different refugee groups. Therefore, it is clear that a “refugee” is not only insecure and challenged in his own country but also in the country where asylum is sought. In short, a “refugee” is a person of a lost country, a citizen to no nation, and an unwelcome guest whose life is insecure and challenged.

III. BRIEF HISTORY OF THE UNION OF BURMA

As we are to discuss about the refugees from Burma/Myanmar, it is important to know the history of the Union and its people. The Union of Burma was founded on 12 February 1947 at Panglong by four former British colonies, namely the Chin, Kachin, Federated Shan States and Burma Proper, all of which already had their own constitutions. The British occupied these four colonies separately as independent countries in different periods of time, and applied different administrative systems in accordance with the different constitutions that the colonial power had promulgated for them.⁵

At the Panglong Conference in 1947, the Chin, Kachin, Shan and other non-Burman6 nationalities

Baibal Biachia Kan Char Ko Rua

Chin mi hi Miphun dang tampi nakin nu le pa tlukruannak a ngei deuhmi Miphun kan si. Israel miphun hna nih thla camnak i an hmanmi cu, "Bawipa nu in naa ka ser lo caah kai lawm" ti asi. Nitlak-kam in aa thokmi Khrihfa Biaknak Nitlaklei Ram a vun phanh tikah Nu pawl cu Biaknak ah cawnpiaknak nawl le tlangbawi rian pakhat hmanh onh an si lo. Hindu biaknak ah nu pawl cu an va le kha Bawi le saya le khuazing bantuk in an congmuaih hna a hau i nu nih an mah tein Vanram panhnak lam an ngei lo. Nu hmei cu a va ruak cung ah khangh chih an si. 

Cu vialte hmun dang i a can cuahmah lio ah Chinmi nihcun Nu cu kan upat bikmi Minung an rak si. Kan phungtluk "Nu chimh co lo zabui lamtlhang ril". Hi phungtluk nih a langhtermi cu Nu le cu fimchimtu thabik an si ti asi. "Sunghno ka nu" kan ti hna i zeitluk in dah kan upat hna le kan dawtnak kha a sullam leh awk tha lo tiang in a thuk. Kan upat kan dawt hna i Khuang kan cawi hna, Kan puak hna. Nungak le tlangval karlak i khuakhangtu Khuazing kawhnak zong ah nu min hoih in Zingnu tiah kan kawh. Cucu Chin mi nih nu cung in kan lungput a langhtertu an si. 

Khrihfa Biaknak kan ram a vun luh in Hlan kan nunphung hna an i dawhnak pawl langhter ngol hram a rak i thok. Kan biachim a dik ti lo. Nitlak lei in a rak lutmi Khrihfasinak nih Nitlaklei Nunphung aa rak luhpi chih sualmi nu thlanglamhnak kan zatlangnun ah a rak lut. Nu pastor pawl Reverend pek lo heiti bantuk. Hihi kan mah kokek kan phung asi lo, asi naisai lo. "Sunghno" min a bunh cangmi Chin mi nih ziah "Reverend" cu bunh khawh lo in kan um hnga? A lam a um lo. Nitlak lei nunphung nih a rak nenhmi asi ti hi kan thlir than a herh ko. "Sunghno" timi hi "Reverend" timi nak in a thuk in aa dawh deuh in upatnak le dawtnak vialte kuaih dih in funmi "biafang" asi. 

Cunak in a poi deuh rihmi cu "Nu le Ngakchia" ti biafang hi asi. Hihi biacangchuak bia phun in kan zatlangnun ah hman in a rak um tik ah Mino tampi nih kan Nunphung siloah kan phungtluk phun khin a ruatmi an um cang. Asi lo. Chin mi nih Nu le Pa hi hmunkhat ah kan kuaih chih peng. Kan holh hrimhrim nih a langhter. Mirang le Miphun dang tampi nih "unau" ti biafang an ngei lo. Chin mi nih "Unau" kan ti ahcun nu zong asi kho i pa zong asi ko. "U le Nau hna" kan ti tikah nu he pa he kan telh dih. Mirang nihcun "ka unau pa le ka unau nu le hna (brothers and sisters" an ti a herh. Bia an chim tikah Amahnu, amahpa (He/She) an hman. Chin mi nih cun "Amah" kan hman. Nu zong asi kho i pa zong asi kho. Cucu cu Nu le Pa thleidannak kan ngeih lo zia langhtertu kan holh asi. Kan holh hrimhrim nih a langhter. 

Milu kan rak i rel tikah a minung pohpoh in rak i rel asi. Israel mi nih milu an i rel tikah "Pa" lawng lawng an rel hna i mitling ah an chiah hna. Nu an telh hna lo i ngak chia an telh hna lo. Cu caah telhchih in bia an chim tik ah "nu le ngak chia he" tiah an ti tawn. Cucu Bible chung ah fiangte in hmuh khawh asi. Cu Bible chung i bia "nu le ngakchia" timi cu kan vun char duak i kan zatlangnun ah kan hmantuk tikah kan zatlangnun chiatchuahtu ah a rak cang. Hi "Nu le Ngakchia" timi hi kanmah kokek asi lo i hlonh ah a poinak pakhathmanh a um lomi biacang asi. Bible Chung Biachiahru kan i charmi asi caah hlonh cang ko hna uh sih. Hihi cu Bible Biachia Kan Charmi Asi Hrimrhim Ko Rua.......

Si Kho Sehlaw Ti Ka Duh Ning

Lohaape (volunteer) nih hin Laimi kan thanchonak a kan dawnkhan sual hnga maw ti hi phan awk in a rak um cang. Khaukhat le khuakhat kan awchuah kan i lawh lo tikah kan Holh zong hi zeidah Hmaiah Kan Rak Fawnter Lai ti zong ruah awk ngaingai in a um ve. Hei si kho seh law ti ka duh ngaimi cu a tawr. Cu chung in a biapi hmasa deuh tiah ruahmi pawltu kan langhter hmasa hna lai. 

Laimi cu milu kan tlawm i ca kan ngeihnak caan a tawi tikah hramfek kan thlak khawhnak hmun a um lo. Cu tikah Miphun dawtnak lungput he lohaape in ca le holh leiah thazang an vun kan chuahpiak cio i Media tete zong kan rak ngei ve hna. Kan i lawm ngaingai. Asinain kapkhat leiah ruah awk ngai in a rak um ve. Cucu kan media le kan rian tuanning quality a chambau ngaingai. Lohaape in tuahmi cu an mawh lo timi le a hlei in kan mawh maw timi nih kan sinak (quality) thanchonak lam kan panh khawhnak a phih ko rua ti in a lang. 

Holh kongah va si kho seh law ka duh ngaimi cu Media a bik in electronic media kan ti lai (tv, radio tbk.) i kan hmanmi Holh hi cu Hakha khuachung i an hmanmi Awchuah te khi si kho seh law a tha tuk hnga ka ti. Kei hi Thantlang peng minung ka si nain kan holh kan awchuah ka ngaih chun lengmang tikah Hakha Khua i an hmanmi Awcawi te hi aa dawh bik a ngaih a nuam bik ko tiah ka hmuh. Thantlang peng zong ah kan awcawi aa dang cio i Khuahringtlang lei awcawi tibantuk khi a tlangpi in aa dawhtuk lo. kanmah khua awcawi kae (kal) tibantuk hna khi Thawngzamhnak (News chimnak)  hna cun kan hman lo ah a tha. Cun thawnzamhnak TV, Radio tibantuk i bia a chimtu cu Hakha awcawi dawh tein a cawimi le amah aw hrimhrim aa dawh mi, mi leidangtha si kho hna seh. Cu nihcun, kan Holh kan Media Standard tampi a santer deuh lai. Holh aa dawhmi te le ngaih a naummi te an ngaih lengmang ahcun Lai holh a hmang lomi zong nih hman an duh deuh suamau lai i upat zong an upat deuh lai. Holh hmun kauh deuhnak zong asi.

Lohaape in tuahmi an si i quality a ngei lo tukmi cu kanmah lila hmanh nih aa dawh in kan hmu lo i uarthlainak kan ngei lo. Lohaape timi zong hi phun tampi in a um. Quality ngei ding in kan tuah khawh tung lo ahcun lohaape lo tein chiah uhsih law a tha deuh. Kan chim bikmi cu Laimi cu ca rel kan huam lo, kan vei rih lo, kan sung dih lai lohaape in tuah lo ahcun a tuahtu an um lai lo. Something is better than nothing ti in kan tuah ti hi asi. Hi pawl hi asimi chung in chimmi asi ve. Asinain, pek huam zat te pek i tuahmi thil cu zeitikhmanhah a dirhmun (standard) a sang kho bal lai lo ti cu a fiang. Cunakcun, zeizong vialte a thap kho tu quality ngei in a tuah khotu caah chia uhsih law a tha deuh. A ngaingai ti ahcun zeekuat (market) kawl thiam a biapi. Market a kawl thiammi nih zeizong vialte thap in an tuah ahcun quality a ngei lai, tuah man zong a ngei lai. Pawcawnnak ah hman a duhmi, cu tiang tuah khawhnak ding ah fimthiamnak a ngeimi, a tlawmbik zuamnak le duhnak a ngei mi tu nih tuah hna seh. Cuticun, mipi zong nih zeitluk rianhar dah asi le zeitluk man ngei dah asi kha an theih khawh lai. Cuhnu lawng ah kan sining a thangcho kho lai. 

Tahchunnak ah, Hla hi pawcawmnak khim asi lo kan ti. Asinain, Laihla chungah quality ngei deuh in tuahmi hi cu an sung lo. Hakha le Thantlang tibantuk khuapi deuh lawngah zuar asi rih. Cuhmanh ahcun an sung lo. Mahtu cu, fellowship nih, khua nih kan ti i hlaphel kan chuah biaknak caah kan ti i a cawtu pawl lungrawk in kan chiah hna. Khi bantuk tete khi tuah loin Professional bak in Kawl pawl tal phan ve hna uhsih timi ruahnak he Hla lei thiamnak a ngeimi lawng nih chuah hna seh. Man fak deuh zong in kan zuarh ko hna seh. A zoh le a ngaitu nih kan ngaih tikah lunghmuihnak ngei ve uh sih. Globalization chanah miphun dang kan hawi le hmai ah i uanthlarpi ngai in chuah ngam ve uhsih. Cuticun, kan Hla le kan dirhmun zong a thang thluahmah lai. Hlasa thiam nih an thiam man an ei khawh lai. Ringawn tumthiam nih a thiam man ei ve seh. Cu ahcun a tha bik le a thiam bik si i zuam ve seh. Cu ahcun lu hlinh in i zuam ngamnak ngei seh. Cubantuk hmunhma ser cu a biapi ngaingai. 

Lohaa pek a duhmi nih cun quality ngei tiang in i pe kho seh. Thil pakhat ah kan thanchonak ding ah a thazang pek a duhmi nihcun a thil ti khawhnak sangbik tiang hei pe kho seh. Cu ti kan i pek tung locun ui hlam hnok lam kan si sual hnga maw ti khi ruah awk a um ngaingai. Kan sining nih a phak lo tukmi mi dang nih kan thil tuahmi an zoh tik ah a kan nihsawh dingmi nakcun tuah lo tein um ko uhsih law a tha deuh. Kan mah nih a hman zia le a tonghtham zia kan thiam ahcun field kip, kan thiam phun kip hi pawcawmnak ah kan hman khawh ve ko lai. A tonghtham zia le a tolrel zia thiam tu kan hau. Kan thiamnak cio le kan tuahmi cio hi man ngeimi kan siter dih a herh ngaingai. Kawlram ca cawn i Sibawi le Engineer lawng man a ngeih bantuk thilsining kan ser lo ding a biapi ngaingai. Hlasa thiam le Laam thiam karlak ah hla fungkhat ka sak piak law kan laam piak ve lai ti si ti loin hla a sak piak man ah phaisa thongkhat hmu seh law a laam piak man ah thongkhat hmu ve seh. Aw, cucu bantuk thilsining cu kan ser a herh.

Kan pawcawmnak ah kan hman hna lawnglawng ah kan dirhmun (standard) a sang kho lai. Pawcawmnak caah bawmchantu an si lo chung le kan nunnak caah bawmchantu an si lo chung cu zeibantuk thil hmanh quality ngei in kan tuah kho lai lo. Va si kho seh law ka duh tukmi cu Hakha awcawi hi mipi nih zoh le ngaihmi media kip ah hman si seh law a aw aa dawhmi tete nih kan hman piak hna seh. Pawcawmnak tiang in a hmang kho tu minung nih Media tibantuk tuanvo kan lakpiak hna seh. Thiamnak phunphun hi pawcawmnak ah hmang kho ve uhsih. Quality a chiatukmi nakcun tuah lo tein um ziar ko uh sih. Hi hna pawl hi va si kho seh law ka va duh ngamsam dah..........

CHIN NATIONAL DAY LE CHIN MIPHUN LUNGPUT

Bia Tlangvannak:

National Day kan timi cu miphun pakhat nih aa ngeihmi ni sunglawi hna lakah ni nikhatkhat  tahchunnak ah ramdang kut in an luatni tibantuk kha an miphun ning in an ulh ni asi. National Day cu miphun pakhat sinak theihṭhannak le langhternak ni asi i miphun sinak ulh ni asi. Miphun pakhat i a vanṭhat tuknak pakhat ah ai tel vemi cu National Day ngeih hi asi. Miphun tling, miphun ngan, miphunpi pakhat sinak langtertu asi i miphun nunnak cawmtu asi. Asinain Natioanal Day an ulh ni le an ulh ning hi aa lo cio lo. National Day tiah auh loin National Day ni hnih ni thum a ngeimi zong an um. Cu ve bantuk in Chinmi nih Chin National Day cung i kan lungput zeidah asi ti hi hal awk ṭha ngai biahalnak lawng siloin ruah awktlak ngaingai pakhat zong asi fawn. Chin National Day le Chin Miphun Lungput kan ti tikah Chinmi nih Chin National Day cung i kan chiahmi kan chiah ding lungput hna an si i cu chung ahcun February 20 hi Chin National Day ah ai tlak maw, zeibantuk sinak dah aa sengh chih ti pawl zong ai tel. Cu lawng siloin zeiruang ah zeitindah kan lungput lai ti zong ai tel. Chin National Day hmuhthiam lonak le hmuh palhnak tete zong a um caah mit tam deuh in zoh zong a biapi ngaingai.

Chin National Day le Chin Miphun Lungput: February 20

Chin National Day kan ti le cangka in kan thluakah a rak chuak cawlhmi cu February 20 hi asi. Aruang cu Chin Miphun Sinak kan ulh ni asi caah asi ko. Cucaah, Chin National Day cung i lungput le February 20 cung i lungput hi ṭhen thiam an si lo i an i sengtlai. Asiah, ziah cu ni thengmang te ah kan Miphun Sinak cu kan ulh ti hi mitampi nih an hal lengmangmi lawng siloin miphun pakhat kan si nak ah a biapi bikmi biahalnak zong asi fawn.  

February 2o le Chin National Day cung i Chinmi lungput hi ai lo cio lo:  “Chin amyotaneh kawh tlak ah ka ruat lo cu, governing system a change menmi kha amiotaneh ti atlak lo pi. Mirang kut in kan luat khui ah kan luh. Kawl kut ah kan lut ko cu. Independent rak ngah uhsih law cucu amyothaneh tiah ko uhsih law ka duh” No Than Kap. “Mipi thi a dawttu Ramuk-Bawi uknak phung, thidawphmang uknak phung kan hrawh ni asi. Hi ni a ul duh lomi cu mipi thidawp aduh tu thidawphmang uknak phung a tlaihchantu an si lai” Capt. Mang Tung Nung. “ Chin National Day kan ulh cu kan miphun sinak kan dirkamh ni a si i Democracy le zalonnak caah dothlennak kan tuah asi” Lian Hmung Sakhong. Hitihin Chin miphun nih Chin National Day cung i kan lungput cu ai dang cio. Asiah, zeiruang ahdah kan i dan, zeibantuk lungput dah kan ngeih i kan ngeih ding asi?

Chin National Day hi Kan Tuah Awk Hrimhrim Asi I Februay 20 Ah Kan Tuah Awk ASi.

Kan pa Pu Lian Uk nih cun, “Laimi nih kan tuahmi thilṭha taktak ah Chin National Day kan tuahmi le CCOC kan tuahmi hi aa tel hmasa bik ding an si hna” a ti. Si, Chin National Day kan ngeih zeitlukindah a ṭhat ti Kawl Cozah nih an hngalh caah pei Miphun Ni in ulh lo ding in a phunphun in an kan kham cu. Miphun Ni ulh khapnak in ram ṭha tein aa ngeihmi nunphung dangte a ngeimi, ca le holh dang te a ngeimi, miphun tling, miphun dangte kan sinak hrawh an kan timh. Miphun Ni ulh  khapnak in Kan Miphun Sinak (identity) hrawh in dopdolh an kan timh. Cucaah, Miphun Ni kan ulh cu kan nunphung, kan ca le kan holh, miphun dangte kan sinak ram ṭha tein a ngeimi miphun tling miphunpi kan sinak kan dirkamh asi i kan miphun sihmelchunhnak (identity) kan kilven le kan langhter zong asi fawn.  Miphun tling pakhat kan sinak kan cawnglawmh asi.

Cu lawng asi lo, kan fa le ṭhangthar mino pawl kan nunphung le kan nundaan kan cawnpiak hna asi i miphun dawtnak lungput kan rawnh hna asi. Atu ah, Chinmi tampi cu ramdang ah kan um cang. Kan fa le nih nitin an nunnak ah an hmuhmi le an tonmi cu ramdang mi nundaan kha asi cang. Cu lawng silo an rammi sinak aa ngeih ve cangmi an si tikah an ram sining hoih in an nun zong a herh fawn cang. Cu chung in Chin ngakchia nih Chinmi sinak le miphun dawtnak aa lak khawhnak bik cu Chin Miphun Ni ulh hi asi. Chin Miphun Ni ah Kan hla Kan laam, Kan nunphung le Nundaan an hmuhnak le an tehnak in miphun sinak le miphun dawtnak an thluak chungah amah tein aa rak rawng. Hi Ni hi Chin miphun ka si ti a theihter ṭhantu hna Ni asi i Kan nunphung an cawn Ni zong asi fawn. Kan Ca kan Holh an tlaihchan Ni asi i Kan miphun ro le rah uar hram an i thawk Ni zong asi fawn. Dr. Lian Hmung Sakhong nih cun, “Kan miphun nunak-thlarau (national soul) kan dirkamh asi” a ti.

Miphun Ni ulh cu Lungrualnak a fehtertu asi. Abik in nitlaklei ram a ummi hna cu mah le cangai khorh nun a hmangmi an si i Chinmi zong an ram kan um tikah an nunning nih a kan fenh lengmang ve. Rian nih an kan detkhawt ve cang tikah pakhat le pakhat i hawikomhnak caan hmanh kan ngei kho ti lo. Hi Ni hi Chinmi vialte a kan pumkhawmtu, lungrualnak a kan petu Ni asi. Chinmi he hmunkhatte ah kan tlonlenṭi Ni asi. Cu hmunkhatte tlawnlenṭinak nih mah Miphun tlaihchannak a chuahter. Chinmi cu mah le hrinphun phu siloah holh hoih tete in a ummi kan si tikah Chin National Day cu miphun kapkhat kan sinak, unau chuakkhat kan sinak hngalhter ṭhantu zong asi.

Cucaah, Chin Miphun Lungrualnak ca i kan pupa hna hlawhtlinnak kan theihṭhan Ni zong asi. Lungrual Ni asinak hi February 20 i a biapitnak zong asi fawn. Mah le bawi cio nih a dang tein uk ciomi Chinmi pawl hmunkhat teah Democracy phung an i-thim Ni asi. Hihi Falam Conference chuankan in Chinmi lungput asi i hi ruang ahcin Dr. Lian Hmung Sakhong nih “Chin National Day kan ulh cu kan miphun sinak kan dirkamh ni a si i Democracy le zalonnak caah dothlennak kan tuah asi” a ti phahnak zong cu asi.

Mah tein aa rak ukmi miphunpi kan rak si ti theihṭhannak chanbia kan relṭhan Ni zong asi caah Miphun Ni cu kan ulh hrimrhim a ṭha.  Khatleikam ah Chin National Day ngeih cu a ṭha e a ṭha tuk asinain February 20 cu CND caah ai tlak lo ti lungput a ngeimi rak um asi ve.

Chin National Day Tuah Hrimhrim Ding Nain Frebruary 20 Ah Tuah Lo ding

February 20 Chin National Day ti ding ah ai tlak lo a timi tampi um asi. Chin mino lakah caṭial thiam pakhat asimi Salai Van Lian Thang nihcun, “Chin mipi chungah February 20, Miphun Ni ah kan khiahmi cu ramuk bawihrin nih a ei an i harh deuh tawn. Cucaah ramuk hrin Pu Za Hre Lian cu Chin Vuanci a hun kai cangka in Chin Miphunpi Ni cu hrawh ai zuam. Febuary 20 cu December 4 ah ''Pangpar Ni'' tiah ulh dingin a thlen. Tuchun ah a ne tete a thopah ṭhan lengmang tawn” tiah a ati. Asinain, Pu Lian Uk ṭialning cun,  Cap. Mang Tung Nung , Chin National Day tuahnak ah amah nakin a ṭang deuhmi an um ti lai lo ti ding pa, hi Bawi fapa a rak si, Pu Vom Tu Maung zong Mang a rak si i Bawi chung asimi MP Pu Lian Ṭhum zong hi Democracy caah a rak cawlcang taktakmi asi ve. Cucaah February 20 hi bawiphun hrin nih ei an i harh ti hi cu a dik deuh lo in a lang.

“February 20 Falam Conference cu Ramuk-bawi phung hrawh ni, kan nunphung kan hrawh ni asi caah Miphun Ni ah ulh cu sullam a ngei lo” a timi um asi. “Kawl uknak tang kan luh ni asi caah ulh phu asi lo” an timi zong um asi. CPP hotu Pu No Than Kap nih cun, “Chin amyotaneh kawh tlak ah ka ruat lo cu, governing system a change menmi kha amiotaneh ti atlak lo pi. Mirang kut in kan lut khui ah kan luh. Kawl kut ah kan lut ko cu. Independent rak ngah uhsih law cucu amyothaneh tiah ko uhsih law ka duh” a ti ve. Hihi ruahphu ngai pakhat asi ve. Angaingai ti ahcun Democracy phung hi Chinmi chung ah a hmangmi rak um asi diam cang. Democratic Council cu Tlaisun (Tashon tiah an ṭial) ram ah an rak hman cang ti kha The Chin Hill Vol.1, Pp., 141-152 chung ah fiangte in hmuh khawh asi. Cu lawng silo, Falam Conference hi Democracy phung a zulmi Ramkomh Phunghrampi tang ah tuahmi asi caah Chinmi nih Ukning phung kan i thim asi lo. 1947 Phunghrampi ah Hluatdaw hi phunhnih in a um i Chinmi nih, Chamber of Deputies ah Seat 6,  Chamber of Nationalities ah Seat 8 kan ngei hna a dihlak in "seats 14" kan ngei. Cucaah, Falam conference ahhin mah seats 14  ah khan, seats 8 kha, ramukbawi maw an thu lai? silo, a dihlak (14) indah mipi thimmi an si lai? timi hi issue pakhat asi ve. “Cucaah, Falam Conference hi cu, 1947 phunghrampi tang (chungah) thutdan (seats 14) kan ngeih vemi hi, zeitindah kan i phawt-zam ning a si lai timi, "administrative structure" kong ceihnak a si ko, timi cu a fiang tuk cang ko rua ka ti. Pu Van Hmung nih a chim lengmangmi, Falam conference cu kan National Day caah, aa tlak lo, a phulo a ti lengmi hi, ti phu a si ka ti.”tiah Zasang Cinzah nih a ti ve. A peh rihmi cu “A cheu nih luatnak kan hmuh ni an ti i, luatnak cu kan hmu ttung lo i, U Nu sermi 1947 phunghrampi ah hrenhkhumh kan si diam cang fawn i, a cheu nih ramukbawi uknak in kan luat Ni an ti tthan i, mah hluatdaw ah seat 6 ah ramukbawi thut lo in, mipi thimmi an thu dingmi (change) te kha a si ko i, National Day tiah von cawnglawmh piak tlak ngai ngai a si in a lang lo.” ti hi asi. Si, asi bak, hihi te cu Miphun Ni in cawnglawmh awk a tlak hrimhrim lo.

Asinain, Pu Lian Cin nih cun, Falam Conference hi Hlutdaw Seat kong ceihnak asi lo. Seat kong cu Ceih haulo a rak si. A voikhatnak Mipi Tonpumhnak an tuah ni le Democracy maw Ramuk-bawi phung kan hman lai ti an ceih Ni asi i Trasportation le a dangdang kong zong an ceih hna tiah a ti ve. Si, Falam Conference cu Seat kong ceihnak menmen lawng cu asi hrim lo. Hi lio ahhin Mirang Uknak Phung Chin Hill Regulation Acts an thah i Chin Special Division Acts an nunter zong asi. Cun hi Ni hi kawl kut kan luhni ti zong a dik fawn lo. Kawl kut kan luh ni kan ti ahcun Panglong minthut ni kha asi hnga. Burma independent kan lawmh ni a ti mi zong an um ṭhan. Hihi asi ahcun Panglong minthut ni kha asi ve hnga. Cun February 20 hi Mague Zipeng an dawi ni “Burmah tawhlanye asah chin tawng kah” ti ni asi i hi ni theng te hi Pu Vom Tu Maung nih ai thimnak asi tiah Pu Lian Uk nih ati. Cun, Chin National Union an dirh ni zong asi fawn. Cu caah February 20 nih hin tuanbia thuk, tuanbia ṭha ngaingai ai ngeih ko in a lang.

 Ramuk-bawi phung kan hrawh ni siloah Ramuk-bawi kut tang in kan luat ni asi ati zong an um.Si, hika zawnte hi Chinmi nih fian kan herh biknak zawnte asi. Hika zawnte hi CND kong a ceihmi poh nih an palhnak zawnte asi i remh a herhnak zawn te asi.

Chin National Day le Ramuk-bawi Phung

Chin National Day kong caṭialtu le biachimtu nih an chim tawnmi cu hi Ni hi kan nunphung kan hrawh ni asi ti le hi Ni hi Thidawphmang Ramuk-bawi uknak phung in kan luat ni asi ti hi an si. Zakhat ah zakhat in an palh cikcek. CACC an ca zong ah Ramukbawi Phung in kan luat ni an ti ve.Ramuk-bawi Phung cu Fedalism phung asi, ramuk-bawi cu mipi thi a dawptu an si tiah ai ruah palhmi kan pa le ramrian ṭuantu tampi an um. Cu ruang ahcun pei Cap. Mang Tung Nung zong nih, “Mipi thi a dawttu Ramuk-Bawi uknak phung, thidawphmang uknak phung kan hrawh ni asi. Hi ni a ul duh lomi cu mipi thidawp aduh tu thidawphmang uknak phung a tlaihchantu an si lai”a tinak asi ve cu. Atu ah a kan cawlpi cuahmahmi Pu Lian Uk zong nih, “Chin Hills Regulationning ah cun Chinmi zatlang cu ramukbawi anmi chia,bawichungramah atthu adir khua asa chawmmi  hna khi kanrak si i ram ukbawi thilri bantuk kan raksi, zeihmanh ramuknak ah ithlak iceih naknawl a ngei mi kanrak si hna lo” ati ve. Ngaihchiat awktlak tiah ka rauh lawng si lo ka ngaih a chiat tukmi pakhat cu Mirang Unak le Ramukbawi Uknak phung kan khahtermi hi asi. Chin Hills Regulation hi Ramukbawi Uunak Phunghram asi lo ti hi kan ngalh duh lo maw asi hnga? Kan ruah ngaingai a herh cang.

Asi e, Mirang nih Ramukbawi tampi cu an aiawh in an chiah hna cu lawng ahcun pei mipi zong a uk an fawi lai i Ramukbawi lila zong cu an i lungsi lai cu. Cuti Mirang thluak kha hngal lo in Mirang kuttang thil cang pawl hi Ramukbawi Phung sual kan phawt cun mah til le zang cumh he ai lo hnga. Ramukbawi Phung kong chim le tial kan duh ahcun Mirang an luh hlan Ramukbawi Phung kha chim le tial ding asi. Kha kha, kan rak i uk ning kan Phung taktak cu asi. Mirang an luh in cu kan Uknak Phung cu an kan hrawh piak, kan nawl ngeihnak an lak i an mah duh ning in i uknak an ser. Cu an sermi ahcun Ramukbawi Phung he ai lo deng in an ser i hmun cheu ahcun Ramukbawi kha khua aiawh ah an thim nain hmun dang ahcun Ramukbawi hrin asilomi Hlan Ramukbawi lungput a ngei lomi kha an khua aiawhtu ah an thim hna. Cucu, aho nihdah Ramukbawi Phung dik a ti khawh lai?

Hlanlio Ramukbawi Phung tang ahcun mipi nih an mah le lobung cio an i ngeih, khuazei lopil dah kan tlak lai ti khuapi tonpumhnak in bia an chah. Ral chimhnak tbtk, tbtk ah mipi nih ruahnak chuahnak nawl an ngei. Ramukbawi tu nih a rak hrihhruai hna i tlang a  rak tlak hna. Cu lawng hlah e mipi nih lungtlin lomi Bawi ṭuan khawh asi lo. Bawi fa asi zong ah arnak hmanh lomi fa nih bawi a ṭuan kho lo. Bawi hrin nih Bawi an ṭuan nain mipi lungtlinpimi lawng nih an ṭuan khawh. Mipi nih bawi thimnak nawl an ngei. Zasang Cinzah nih cun, “Chin Miphun kan tuanbia hi politics nih a mui a chiatter dih sual maw timi hi upa nih nan kan ruahpi a hau- keimah nih ka theih tawk ah ramukbawi hna nih hram hram in mi an uk ka hngal bal lo. Example ah- hlan ah Vuangtu hi uktu an ngei lo- khuapi tein an i ceih i, khuami diklak lungtling tein an uktu ah Hakha- Zathang Bawi an lak ko hna. Zei he dah a lawh ti ahcun, Khrifabu nih Pastor kan kawl i kan lak bantuk hi a rak si ko.  Tampi ka langhter ti lai lo- cucaah, Chin Miphun a rak kil-kamtu ramukbawi le, khuate mi a rak zohkhenhtu, a rak protect tu, miphun dang sal in a rak luattertu hi- Newin le Saddam Husien bantuk in a sualmi dictatorship an si lo dakaw- ram pakhat a sertu, a kilvengtu hi anmah le chan lio te in a rak um ve mi a si ko, nain chan nih a liampi hna i, mah uknak system kha a tha deuh in von thlen a si tikah, mah thlenni kha Chin National Day tiah "conglawmh" hi mahlemah mual i pho a si ko. Hihi Thate in kan Politicians pawl nih an ruat bal hnga dek maw!!” ati. Congthia zong bawi an rak ngei ko nain an bawi nih an kan kilveng kho lo tiah an ruah caah mipi nih Zathang pa kha Hakha ah an va lak. A fiangmi cu mipi nih an lungtlingmi bawi kha an ram uktu bawi ah an rak thim hna ti hi asi.

CND kong ceih ah a hohmanh nih an hrelhmi cu Falam Conference cu The Social Contract of Village Sovereignty asi ti hi asi.  Ramukbawi Uknak tangah Khuatkhat Ramkhat (one village one kingdom) in ai uk tonmi kha Laimi pohpoh Uknak Pakhat tangah kan i uk cang lai timi hmunkhatte mipi duhnak in kan i um cang lai ti asi. Chinmi vialte hmunkhat ah uknak pakhat tangah kan umṭi cang lai tini asi caah February 20 cu kan chanbia ah a sunglawibikmi Ni asinak asi. Hihi Chinmi nih kan pemh a herh. Cu caah Ramukbawi Uknak in kan luat tiah Ramukbawi Uknak Phung kha soi in Chinmi nih kan ram a rak kilveng tu kan pupa hna kha mi chiahru le thidawphmang bantuk in kan hngalh hna lo ding hi a biapi tuk hringhran. Cubantuk cawnpiaknak ṭha lo pawl kha kan hrial a herh cang. Mirang chan ah bawi chiakha an um ahcun Mirang Uknaktu kha sual kan phawt awk asi. Ramukbawi kong chim kan duh ahcun Mirang an kai hlan Uknak Phung kong kha kan chim ding asi ko. Chin National Day a biapinak kong chim na duh ahcun Chinmi hmunkhatte ah Uknak pakhat tang ah kan i uk cang lai kan ti Ni February 20 Ni, The Social Contract of Village Sovereignty asinak tu aupi kan i zuam awk asi.

Biatlangkomnak

A cung lei ah kan zoh bantuk in Chin National Day kan ngeih hi Miphun pakhat kan sinak ah kan vanṭhattuknak pakhat asi ve. CND kan ulh zong a biapi tuk hringhran. Cubantuk in, CND cung ah lungltin lonak le i ruahpalhnak, cawnpiaknak hman lo hna kha kan hrial a herh cang. Micheu nih an chim tawn bang Kawlkut kan luh ni zong asi lo, Ramukbawi Kuttang in kan luatni asi lo i cu ruangah kan lawmh zong asi lo, Democracy ukning kan i thim ni asi ruang menmen zong ah asi lo. Ramukbawi Phung kha thidawphmang Uknak Phung zong a rak si lo i Mirang Uknak tu kha kan dohmi cu a rak si. Hika zawn i CND Ni kong le Kan Uknak Phung kong ah kan lungput thlen kan hau cang.

Si, February 20 cu Chin National Union an dirh Ni, mipi uknak le democracy phung in uk kan i timh Ni, Chinmi vialte hmunkhat ah a voikhatnak tonpumhnak kan ngeih ni asi i Mirang ṭialmi Chin Hills Regulation a thih Ni zong asi caah kan Miphun caah Ni sunglawibik Ni asi. Cu vialte nakin Khuakhat Ramkhat in ai uk tawnmi kha Hmunkhat ah Uknak Pakhat tang ah kan i uk canglai kan ti Ni phundang cun “Hmunkhat teah kan i funtom/fonh Ni” the Social Contract of Village Sovereignty asi caah kan Miphun Ni in kan ulh awk Ni hrimhrim asi.

Chin National Day kan ulh cu ram, nunphung le ca holh, chanbia tling te a ngeimi miphun tling kan sinak kan dirkamh le kan ulh asi. Kan miphun nunnak-thlarau kan kilven le kan cawmken asi. Miphun pakhat kan sinak kan lawmh asi i kan miphun sinak kan ulh asi. Kan ram le kan miphun caah ral kan doh Ni asi i kan ram le kan miphun kan dawtnak vawleicungah kan aupi Ni asi. Kan Miphun Sinak kan Ulh Ni asi. Cucu Chinmi nih Chin National Day cung ah kan ngeihmi le kan ngeih dingmi lungput asi. . Cucu Chin National Day le Chinmi Lungput cu asi. Chin Miphun Ni cu Vakok Lungput a langh Ni asi. Cucu kan Miphun Ni le kan Lungput cu asi.

Feb 20 cu The Social Contract of Village Sovereignty Ni asi i Chinmi hmunkhat ah Uknak pakhat tang ah kan i funtom Ni asi. Cucu kan Miphun Ni asinak a ruang cu asi. ….